عشق مولوی به شمس، و عشق شمس به خدا و کیمیا خاتون

در نقد و تحلیل کتاب:
فرمند، رضا
آموزه⁭های شمس به مولوی، کلن، آلمان: انتشارات فروغ، کپنهاگ: انتشارات دیار کتاب، ۱۳۹۱ [۲۰۱۳] ۲۱۳ ص

برای پیدا کردن لپِ کلام و اصلِ مطلبی که صوفیان می⁭خواهند بگویند، و روشن دیدنِ آن⁭چه که می⁭دیده⁭اند و در پی⁭اش بوده⁭اند، تو گویی وارد طویله⁭ی اوژیاس می⁭شوی که سه هزار گاو در آن بود و به⁭مدت سی سال تمیز نشده بود. به⁭راستی یک هرکول در زمینه⁭ی ادبیات لازم است تا بتواند حجمی از ادبیاتی را که در طول بیش از هزار سال در این زمینه روی⁭هم انباشته شده بررسی کند و نظمی بدهد. البته در این زمینه کارهای اندکی شده است که کتاب آموزه⁭های شمس به مولوی هم در شمار آن⁭ها قرار می⁭گیرد.

به گفته⁭ی بیشتر پژوهشگران، نخستین صوفیان در قرنِ دوم هجری قمری ابراز وجود کردند، و در نیمه دوم سده⁭ی سوم در بغداد صوفیانی مانند جنید بغدادی، ابوسعید خرّاز، و ابوالحسین نوری، اندیشه‌های خود را به‌صورت رساله‌های کوتاه می‌نوشتند. اما از میانه⁭ی قرن چهارم، صوفیان دیگر ادبیات ویژه⁭ی خود را به⁭صورتِ کتاب⁭های جامع یا رساله‌های صوفیانه می⁭نوشتند.
کتاب کشف⁭المحجوبِ ابوالحسن هُجویری را از نخستین کتاب⁭هاییِ می‌⁭دانند که در زمینه⁭ی ادبیاتِ صوفیانه به زبان فارسی و به نثر، در فاصله⁭ سال⁭های ۴۶۵ تا ۴۶۹ قمری نوشته شده، و شعرهای سنائی غزنوی باید از نخستین شعرهای صوفیانه به زبان فارسی باشد. سنائی الهی⁭نامه⁭اش را در سال ۵۲۵ قمری که برابر می‌⁭شود با ۵۰۹ خورشیدی و ۱۱۳۰ میلادی سرود؛ یعنی ۸۸۳ سال پیش. پس هُجویری و سنائی هر دو صد‌ها سال پیش زندگی می‌⁭کرده⁭اند. چنان⁭چه نوشته⁭های عربی در باره⁭ی صوفی⁭گری را هم به حساب بیاوریم که به فارسی نیز ترجمه شده⁭اند، می⁭بینیم که ما بیش از هزار سال ادبیات عارفانه داریم که تنها حجم آن کافی است تا ترس را در دل کسانی بنشاند که می⁭خواهند به قصد پژوهش، در این عرصه پا بگذارند. عرفان در این صدها سال ادبیاتی سرشار از زیبایی و با تصویرهایی بی⁭نظیر ⁭پدید آورده که رفته رفته فرهنگی را سامان بخشیده است. فرهنگی که ادبیات، موسیقی و هنرهای دیگر را هم، از دوران هُجویری و سنائی تا امروز زیر تأثیر و نفوذ قرار داده؛ آن⁭هم نه⁭تنها در سرزمین⁭های فارسی⁭زبان، که در همه⁭ی جاهایی که زبان فارسی نفوذی داشته است. و این فرهنگ، فرهنگی است که فارسی⁭زبانان، هم به آن می⁭بالند و هم اسیر آن شده⁭اند. اسیر با تأکید!

زبان پر احساس، رازمندی، چندمعنایی، و زیبایی شعر و نثر بسیاری از عارفان که عاشقانه از دل برآمده است، ادبیاتی را پدید آورده که می⁭توان آن⁭را کوهِ جادو نامید. کوهی که چون پژوهندگان به آن نزدیک می⁭شوند، چنان مسحور می⁭گردند که علم و منطق را فراموش کرده، و عاشقانه و در شیفتگی، سر از پا نشناخته، به⁭جای نقد و بررسیِ شیوه⁭مند، به تفسیر و توضیح و توجیه روی می⁭آورند.
رضا فرمند برای نوشتن این کتاب در زاویه⁭ای متفاوت از پژوهندگان سنّتیِ آثار عرفانی ایستاده تا بلکه بتواند چیزهایی را ببیند که در این زمینه کمتر به آن پرداخته شده است. او در این کتاب تلاش می⁭کند تا تصویری زمینی از شمس و مولوی به ما بدهد و باور کنیم که آنان هم مانند ما آدم⁭هایی زمینی بوده⁭، و از جمله، از رابطه⁭های خانوادگی، مالی و سکسی هم غافل نبوده⁭اند.
رضا فرمند در پی مطالعه در زمینه⁭ی فمینیسم به بازخوانی متن⁭های کهن می⁭پردازد، و چون شاعر است و ایرانی، پس روشن است که به سراغ مولوی و شمس تبریزی هم می⁭رود. او در این پی⁭جویی به دو روایت از چگونگی مرگ شمس، و به نام کیمیا خاتون برمی⁭خورد، و رابطه⁭ای میان مرگِ شمس و این زن می⁭بیند. او کنجکاو شده، و برای پی بردن به این رابطه در سال ۱۳۷۱ به ترکیه سفر می⁭کند. نتیجه⁭ی آن سفر و پژوهش⁭های چند ساله⁭ی او در این زمینه، همین کتاب آموزه⁭های شمس به مولوی است.
مولوی فرزند بهاء ولد است که آخوندی بوده است در بلخ. بهاء ولد در گیر و دار حمله⁭ی مغول، به قونیه مهاجرت می⁭کند. این شهر در روم شرقیِ آن روزگار، و در ترکیه⁭ی امروزی قرار دارد، و خود ترک⁭ها آن را کُنیا (Konya) تلفظ می⁭کنند. بهاء ولد در قونیه مورد توجه خاص “سلطان علاء⁭الدین کی⁭قباد سلجوقی” قرار می⁭گیرد و دم و دستگاهی به⁭هم می⁭زند. هنگامی که او می⁭میرد، سلطان یک هفته به عزاداری می⁭پردازد و در مسجدِ جامع سفره می⁭اندازد و به فقیران خوراک می⁭دهد.
مولوی به⁭هنگام مرگ پدر ۲۴ سال دارد و پیروان پدرش از او می⁭خواهند که بر جای او بنشیند. او تا سی و هفت سالگی به قول خودش زاهد و سجاده⁭نشین است و مریدان و شاگردانی دارد و در چهار مدرسه به تدریس علوم دینی می⁭پردازد، تا آن⁭که شمس را می⁭بیند و می⁭گوید:
زاهد بودم ترانه⁭گویم کردی
سرحلقه⁭ی بزم و باده⁭جویم کردی
سجاده⁭نشین باوقاری بودم
بازیچه⁭ی کودکانِ کوی⁭ام کردی
و اما جریان آشنایی مولوی و شمس، و آغاز شیفتگی مولوی به او چنین رخ می⁭دهد که روزی مولوی سوار بر قاطری در میان مریدانش برای تدریس علوم دینی به مدرسه می⁭رفته است. در این هنگام شمس که تا آن⁭روز یک صوفی ناشناس بوده، در هیئت درویشی، گستاخانه و ناگهانی لگام استر او را می⁭گیرد و پُرسش⁭های زیادی از او می⁭کند. از جمله می⁭پرسد:
حضرت محمد برتر بود یا بایزید بسطامی؟
مولوی پاسخ می⁭دهد: محمد مصطفی سرور و سالار همه⁭ی پیامبران و اولیاست و او کجا و بایزید کجا!
شمس می⁭پرسد پس چرا حضرت محمد می⁭فرماید: “[خدایا] ما تو را چنانکه بایست نشناختیم و بایزید می گوید: من خدای⁭ام و کارم بسیار بزرگ است؟”
مولانا از قاطر پایین می⁭آید و از هیبت این پرسش نعره⁭ای می⁭زند و بی⁭هوش می⁭شود.
در واقع شمس تبریزی با این پرسش مولوی را به عرصه⁭ای می⁭کشاند که رضا فرمند آن⁭را عرفان رادیکال می⁭خواند. شمس از او می⁭خواهد پاسخ بدهد که چرا محمد که مقام پیامبری دارد، در برابر خدا چنین خود را کوچک می⁭داند، اما بایزید که عارفی بیش نیست، این⁭گونه با اعتماد به⁭نفس خود را به⁭جای او می⁭نشاند.
این دیدار به دوستی میان شمس و مولوی، و عشق مولوی به شمس می⁭انجامد و آغازگر دگرگونی روانی مولانای زاهد می⁭شود و از او شاعری عاشق می⁭سازد که شمس را پاره⁭ای از وجود خدا بر روی زمین و قابل پرستش می⁭داند.
مولوی پس از این دیدار، با شمس خلوت می⁭کند. روزها و روزها می⁭گذرد و آنان آفتابی نمی⁭شوند. این خلوت را یک تا سه ماه ضبط کرده⁭اند. او چنان شیفته⁭ی شمس می⁭شود که اطرافیانش او را دیوانه می⁭پندارند و به حالش افسوس می⁭خورند. از آن پس او درس و وعظ را کنار می⁭گذارد و به شعر و ترانه و دف، و رقصِ سماع روی می⁭آورد.
شمس به⁭هنگام این دیدار، در سفرهای بسیار پای را فرسوده بود و بیش از ۶۰ سال داشت، و “از خود ملول” شده بود. چنان⁭که در “مقالات شمس تبریزی” می⁭گوید:
“آبی بودم بر خود می⁭جوشیدم و می⁭پیچیدم و بوی می⁭گرفتم، تا وجود مولانا بر من زد.”
و این هنگامی بود که مولوی برای خودش کبکبه و دبدبه⁭ای داشت.
آن⁭چه شمس از عشق با مولوی می⁭گوید، عشق الهی یا عشق به الله است. او در سرزمین عرفان سیر می⁭کند که به گفته⁭ی رضا فرمند جغرافیای آن با جغرافیای عرش قرآنی که زاهدی چون مولوی در آن گردش می⁭کند، بس دگرگونه است. این جغرافیا ۹ فلک دارد که آخرین آن فلک⁭الافلاک است که جایگاه خدا یا عرش است.
از هفت آسمان بسیار گفته⁭اند و این چیزی است که قرآن هم به آن اشاره کرده است. اما این ادبیات، ما را پس از هفت آسمان به “لامکان” که نام⁭های دیگری هم مانند “عالم غیب”، “عالم جان”، و “عالم معنی” دارد می⁭رساند. در این سرزمین یا جغرافیا، بهشت و دوزخ و پل صراط واقعی هستند و باید جایی داشته باشند، و چه کسی بهتر از عارفانی که با معراج از آن دنیا دیدن کرده و بازگشته⁭اند، می⁭توانند از آن⁭جای⁭ها تعریف کنند و برای ما خبرهایی بیاورند؟
چنین به دیده می⁭آید که شمس در سرزمینی به سیر و سلوک می⁭پرداخته که جغرافیای آن را بایزید بسطامی در معراج⁭نامه⁭اش تاحدی مشخص کرده است. بایزید عارفی است که به عرش رسیده، خدا را دیده، و با او گفت‌وگو هم کرده است. چنان⁭که “معراج⁭نامه” می⁭گوید، او ۳۰ هزار سال در فضای وحدانیّت الله، و ۳۰ هزار سال در الوهیّت، و ۳۰ هزار سال هم در فردانیّت پرواز می⁭کند. او در این ۹۰ هزار سال از چهار هزار بادیه می⁭گذرد و به نهایت می⁭رسد و خودش را می⁭بیند که خدا شده است. یعنی با ذاتِ خدا به وحدت رسیده است. او تازه به آنجا که می⁭رسد می⁭فهمد به جایی رسیده که پیامبران تازه از آنجا به راه می⁭افتند!
روح او از آنجا سفر آسمانی⁭اش را ادامه می⁭دهد و از همه⁭ی ملکوت می⁭گذرد و از بهشت و دوزخ دیدار می⁭کند و همچنان پیش می⁭رود تا به جانِ حضرت محمد می⁭رسد و در آنجا صدهزار دریای آتشینِ بی⁭نهایت، و هزار پرده⁭ی آویخته از نور می⁭بیند. او می⁭گوید اگر قدم به همان دریای اولی می⁭گذاشتم، می⁭سوختم. او می⁭خواهد دست⁭کم آن⁭قدر به آن دریای آتش نزدیک شود که بتواند نگاهی به میخ چادر حضرت رسول بیندازد که البته شهامتش را نمی⁭یابد. او به نقل از کتاب تذکرة⁭الاولیاء می⁭گوید:
“با آن⁭که به حق رسیدم زهره نداشتم به محمد رسیدن”.
هنگامی که بایزید در آسمان⁭ها به “نهایت” می⁭رسد، خدا یا “حق” را می⁭بیند. حق دانشی ازلی به او می⁭دهد، و او می⁭فهمد که باید دانش زمینی را رها کند. خدا زبان خودش را در کام او می⁭گذارد و از نور خودش چشمان تازه⁭ای به او می⁭دهد، چنان⁭که پس از آن، همه⁭ی موجودات را “به حق” می⁭بیند. او به “کرامت” می⁭رسد و خدا به او پَر می⁭دهد و او می⁭تواند به پرواز درآید و عجایب خلقتش را ببیند و سرانجام با او به “وحدت” برسد.
عطّار در تذکرة⁭الاولیاء از قول او چنین می⁭گوید:
“چون مطلع شد که صفات من در صفات اوست مرا تشریف داد و یکتایی پدید آمد. دوئی برخاست و گفت رضای ما آنست که رضای توست… پس مرا زخم غیرت بچشانید و بازم زنده گردانید.”
آن⁭چه بر کسی پوشیده نیست این است که شمس، این “پیر مرموز” پیش از دیدار با مولوی عارفان و زاهدان و صوفیان بسیاری را دیده است، اما چرا هیچ⁭کدام از آنان واکنشی مانند واکنش مولوی نسبت به او نشان نداده⁭اند؟

چنان⁭که رضا فرمند اشاره می⁭کند، نزدیک به هزار صفحه از سخنان و نوشته⁭های شمس برایمان برجا مانده است که ما را با جنبه⁭های گوناگون زندگی او، از رابطه⁭های سکسی گرفته تا دیدگاه⁭های اجتماعی، تربیتی، مذهبی و عرفانی⁭⁭اش آشنا می⁭کند. اما آنان که در باره⁭ی شمس نوشته⁭اند، به⁭جای توجه به گفته⁭های مستقیم او و کسانی که همنشین او بوده⁭اند، این دانستنی⁭ها را در رمز و راز پیچیده⁭اند. می⁭شود گفت که بیشتر آنان، خواسته یا ناخواسته، شمس تبریزی را از چشم مولوی دیده⁭اند.
رضا فرمند برای بیانِ درک، نگاه و جهان⁭بینی صوفیان و عارفان و زاهدانِ زمانِ شمس و مولوی از “روح عصر مولوی” نام می⁭برد. به گمان می⁭رسد که منظور او از “عصر” همان زمانی است که آن عارفان و صوفیان در آن می⁭زیسته⁭اند. به گفته⁭ی او در آن دوران، با توجه به دانش اندک بشر درباره⁭ی آسمان و زمین، و به⁭طور کلی “هستی”، باور این مردمان به آن دنیا، روح، و خواب مانند دیدِ مردمان امروز نبوده است، و این مفهوم⁭ها قدرتِ دیگری داشته⁭اند. پس هنگامی که کسانی همچون بایزید بسطامی می⁭گویند به معراج رفته⁭اند، نباید پنداشت که آنان قصدِ بیانی دروغین داشته⁭اند، بلکه باور خود را حقیقتی پنداشته⁭اند که در پی نزدیکی به⁭خدا و گذشتن از این دنیا، توان دستیابی به آن را یافته بوده⁭اند.
ما می⁭دانیم که بسیاری از این عارفان به فقر و بی⁭چیزی افتخار می⁭کرده⁭اند، دنیا را سه⁭طلاقه کرده، و همیشه یا گرسنه بوده⁭اند و یا روزه⁭دار. آیا نمی⁭توان پنداشت که پندارها و تصورهایی مانند معراج بایزید، در پی گرسنگی و تحمل سرما و گرما، و نیز تحقیر دیگران، و از همه مهم⁭تر مدت⁭های دراز در تنهایی نشستن پیش آمده است؟ و آیا این⁭گونه حالت⁭های روانیِ مالیخولیایی و هذیان‌گویی، یا به لفظ ادیبانه و محترمانه حالتِ شاعرانه و الهام، می⁭تواند برای هر کسی که در چنین شرایطی قرار گیرد پیش بیاید؟
از گرسنگی کشیدن صوفیان بسیار گفته⁭اند. از جمله به این دو نمونه که در تذکرة⁭الاولیاء آمده است توجه کنید:
- ذوالنون مصری به یکی از مریدانش می⁭گوید: “بدان که درویشان نه از برای نانی گرسنه⁭اند، لکن این اختیار ایشان است.”
- “سهل [سهل ابن عبدالله] آن روز که از مادر در وجود آمد، روزه⁭دار بود، و آن روز که برفت روزه⁭دار بود، و در حضرت حق روزه گشاد.”
کتاب تذکرة⁭ الاولیاءِ عطار نیشابوری که می⁭توان آن⁭را زندگی⁭نامه⁭ی اولیاء، یا چنان⁭که بابک احمدی می⁭گوید “یادنامه⁭ی پارسایان” هم خواند، درباره⁭ی ۷۲ عارف سخن⁭پردازی می⁭کند و از کرامت آنان افسانه⁭ها نقل می⁭کند، افسانه⁭هایی که خود عطار نیز به آن⁭ها باور دارد. ما در این کتاب می⁭بینیم که جانوران حرف می⁭زنند، خانه⁭ی کعبه حرکت می⁭کند، و عارفان هرآن⁭چه که بخواهند می⁭توانند انجام دهند و هیچ حدی بر توانایی آنان نمی⁭توان متصور شد. این عارفان همه⁭ی این کارها را می⁭توانند بکنند چون: یا بسیار به خدا که پدیدآورنده⁭ی همه⁭چیز است نزدیکند، یا به ذات او پیوسته و با او یکی شده⁭، و حالا دیگر صاحبِ توانایی⁭های او نیز شده⁭اند.
اما نباید فراموش کرد که این عارفان همگی مسلمانند و سرچشمه⁭ی الهام آنان قرآن است و حدیث⁭ها. تفاوت عارفان با زاهدان در این بوده که عارفان در پی “حقیقت” می⁭گشته⁭اند، اما زاهدان در پی جاری کردن “شریعت” بوده⁭اند. اهل شریعت شک نداشته⁭اند و -هنوز هم ندارند- که رسیدن به حقیقت، تنها از راه⁭سپردن در شاهراه شریعت امکان⁭پذیر است. زاهدان اجرای حکم⁭های شریعت را برای رسیدن به حقیقت کافی می⁭دانستند، اما صوفیان و عارفان حقیقت را امری الهی می⁭دانستند که برای رسیدن به آن نه علم زمینی، که علم یقینی لازم بود. یک⁭چنین دانشِ اعتقادی که حدود آن از توان درکِ بشر درمی⁭گذرد، تنها از خدا می⁭توانست به یک انسان منتقل شود. عارفان شریعت را مجموعه⁭ای از قانون⁭ها و معیارهایی می⁭دانسته⁭اند که گستردگی آن در محدوه⁭ی عقل آدمیان، و برای دینی کردن رفتار آنان بوده است.
از سوی دیگر کار زاهدان و شریعت، هرچند برای رسیدن به بهشت در آن دنیاست، ولی همه⁭اش مربوط به این دنیاست. اما عارفانِ پشمینه⁭پوش را با این دنیا کاری نیست. آنان از این دنیا و هرچه در آن هست بیزارند و فراری. آنان طالب مرگند تا هرچه زودتر به آن دنیا که بارگاه الله است برسند. آنان هستی این⁭جهانی را دشمن می⁭دارند و برای مردن لحظه⁭شماری می⁭کنند. مانند آن داستانی که در باره⁭ی ابراهیم ادهم گفته⁭اند که چون راه آبادی را از او پرسیدند، بی⁭آن⁭که قصد مزاح داشته باشد گورستان را به آنان نشان داد.

فریادهای دل شکسته یک بلوچ

فریادهای دل شکسته یک بلوچ